Naznaczeni? O stygmatyzacji zdrowia psychicznego w społeczeństwie i organizacji

Każdego roku miliony ludzi na całym świecie słyszą diagnozę zaburzeń zdrowia psychicznego. Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób WHO jest to bardzo powszechna grupa złożonych zaburzeń, które mogą przybierać różne formy − w tym m.in. depresję, zaburzenia lękowe, dwubiegunowe, zaburzenia odżywiania i schizofrenię. 

10 października obchodzimy Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego. Święto zostało ustanowione w 1992 roku przez Światową Federację Zdrowia Psychicznego. Jego celem jest zwrócenie uwagi na dbałość o zdrowie psychiczne, pomoc osobom chorym z naszego otoczenia, ulepszanie opieki medycznej i destygmatyzacja zaburzeń psychicznych. Coroczne obchody odbywają się pod wybranym hasłem przewodnim – w 2022 r. jest nim: „Make mental health & well-being for all a global priority”.

Chociaż świadomość społeczna na temat zdrowia psychicznego i korzystania z konsultacji psychologicznych lub psychoterapii wzrasta, to jednak nadal zaburzenia zdrowia psychicznego bywają podstawą do stygmatyzowania osób nimi dotkniętymi. O ile depresja czy zaburzenia lękowe są już powszechnienie znane, to schizofrenia albo zaburzenie osobowości typu borderline nadal potrafią budzić obawę oraz niezrozumienie wśród wielu osób. Na czym polega stygmatyzacja, jakie są jej przyczyny i konsekwencje?

Czym jest stygmatyzacja?

Odkąd ludzie zaczęli tworzyć społeczeństwa, wyróżniające się na tle grupy jednostki były traktowane jak odmieńcy. Niektórym osobom, innym od reszty, przypisywano pozytywne cechy, traktowano z szacunkiem – nawet jeśli jednocześnie budziły obawę. Z kolei częścią z nich pogardzano i stygmatyzowano — żyli na marginesie społecznym.

Stygmatyzacja to wielowymiarowy proces, który może wystąpić wtedy, gdy u jednostki (bądź grupy jednostek) zostaną zauważone cechy odróżniające ją od reszty społeczeństwa i gdy w wyniku tego rozpoznania będzie ona postrzegana negatywnie (1). W zjawisku stygmatyzacji kluczowe jest to, że osoba zostaje sprowadzona tylko do jednego kontekstu — do cechy, którą reszta społeczności uzna za niepożądaną albo zagrażającą.

Osoba, która została poddana stygmatyzacji najczęściej doświadcza:

• etykietowania, czyli nadawania etykiety, np. fobik, schizofrenik, co prowadzi do postrzegania tej osoby wyłącznie jako kogoś chorego,
• stereotypizacji,
• zwiększenia dystansu społecznego,
• utraty statusu społecznego i dyskryminacji (2).

Jakie są przyczyny stygmatyzacji społecznej?

Świat coraz bardziej polaryzuje się. Widać to nie tylko w świecie polityki, ale także na co dzień, wśród członków małych, lokalnych społeczności, sąsiadów czy rodzin. Dążenie do takich podziałów skutkuje tworzeniem odrębnych światów, w którym druga strona jest przedstawiana jako ta, która łamie normy, nie pasuje i nie ma racji. Takie zachowanie prowadzi do nadawania etykiet i stygmatyzowania.

Stygmatyzacja i dyskryminacja nadal stanowią barierę dla integracji społecznej i dostępu do właściwej opieki. Przyczyn stygmatyzacji społecznej, w tym wykluczania osób cierpiących na zaburzenia zdrowia psychicznego, można upatrywać w wielu podejściach. Badacze z kręgu psychologii ewolucyjnej widzą stygmatyzację jako konsekwencję unikania osób, które są potencjalnym zagrożeniem odstępstw od normy. Psychologowie egzystencjalni odwołują się do odczuwania lęku: widząc kogoś chorego, osoba konfrontuje się z myślą, że jej zdrowie albo życie też mogą być zagrożone.

Inne wyjaśnienie mówi o naturalnym dla człowieka dążeniu, by zredukować pojawiającą się niepewność – uprzedzenia wobec kogoś nienależącego do grupy własnej pomagają stworzyć schemat bardziej zrozumiałego świata (1). 

Jaki jest stosunek do osób chorych psychicznie?

Choroba psychiczna czy zaburzenie psychiczne należą do kategorii czynników, które najczęściej stanowią powód do wykluczania. Autorzy artykułu “Stigma and mental illness: A review and critique”, Peter Hayward i Jennifer Bright, wskazują na cztery nieprawdziwe i krzywdzące twierdzenia dotyczące osób chorych psychicznie, które tworzą społeczny obraz tego typu chorób:

• osoba doświadczająca choroby psychicznej jest niebezpieczna,
• osoba ta ponosi częściową odpowiedzialność za swój stan zdrowia,
• chory jest nieprzewidywalny i nie może prawidłowo wypełniać ról społecznych,
• choroba psychiczna jest chroniczna, trudna do wyleczenia (3).

W 2012 roku CBOS przeprowadził badanie “Stosunek do osób chorych psychicznie”. Minęła niemal dekada od opublikowania raportu i z pewnością pewne wątki należałoby ponownie zbadać, jednak w raporcie znalazły się też takie wnioski, które nadal wydają się być aktualnym problemem.

Aż 73% respondentów uważa chorobę psychiczną za zdecydowanie lub raczej wstydliwą, 29% myśli, że choroby psychiczne są nieuleczalne, a 62% miałoby coś przeciwko, gdyby ich lekarzem była osoba uprzednio chorująca psychicznie i lecząca się w szpitalu psychiatrycznym (4).

Jak można przeciwdziałać stygmatyzacji?

Najlepszą metodą przeciwdziałania stygmatyzacji osób cierpiących na choroby psychiczne jest psychoedukacja. To ważne, aby na poziomie fundacji, instytucji społecznych, ale też organizacji i firm, były podejmowane działania zmierzające do rozpowszechnienia wiedzy na temat zaburzeń i chorób psychicznych. Część psychoedukacji dzieje się również oddolnie, w mediach społecznościowych. Ważną rolę odgrywają tu zarówno edukatorzy, psychologowie i psychiatrzy, jak i osoby dotknięte konkretnym zaburzeniem, które dzielą się swoją historią i pokazują, że życie z trudnością psychiczną może być wartościowe, a samych chorych nie należy się bać lub ich unikać.

Duży nacisk na psychoedukację kładziemy również w Mindgram, który powstał z troski o zdrowie mentalne i well-being pracowników. W ramach platformy oferujemy zróżnicowane formy wsparcia i szeroki zakres tematyczny. Zapewniamy działania profilaktyczne, wczesnej interwencji i zaawansowanego wsparcia. Nasz zespół Clinical Care stosuje tylko klinicznie sprawdzone metody, a webinary, czat i sesje psychoterapii prowadzone są przez ponad 500 ekspertów z szerokim doświadczeniem, bo wiemy jak ważne jest bezpieczeństwo i zaufanie w tematach związanych ze zdrowiem psychicznym. 

Zaburzenia zdrowia mentalnego nadal bywają powodem do stygmatyzacji, jednak na szczęście, społeczna świadomość na ich temat wzrasta. Coraz więcej osób korzysta z profesjonalnej pomocy psychologicznej lub psychoterapeutycznej, a mówienie o swoich spotkaniach z terapeutą przestaje być wstydliwym tematem.

Mamy jednak jeszcze wiele do zrobienia i warto działać na rzecz edukacji o zdrowiu psychicznym. Co ważne, wszyscy możemy odegrać swoją rolę w zwiększaniu świadomości na temat zdrowia mentalnego a Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego jest do tego idealną okazją. Wspólnie stwórzmy świat, w którym zdrowie psychiczne jest cenione, promowane i chronione. Gdzie każdy ma równe szanse na cieszenie się zdrowiem psychicznym i może uzyskać dostęp do opieki psychiatrycznej, której potrzebuje. Pamiętajmy, w ciągu życia każdy z nas przeżyje kryzys bądź trudność psychiczną, a zrozumienie ze strony innych osób będzie wówczas ważnym wsparciem.

Źródła:

1. Bańbura, A., Opoczyńska-Morasiewicz, M. (2020). Stygmatyzacja osób chorujących psychicznie i jak jej przeciwdziałać – analiza wypowiedzi osób starszych. Psychiatria Polska, 54(4)s. 807–820. DOI: https://doi.org/10.12740/PP/110061.

2. Cich, M. (2021). Stygmatyzacja osób z chorobami psychicznymi, https://twojpsycholog.pl/blog/stygmatyzacja-osob-z-chorobami-psychicznymi.

3. Hayward, P., Bright, J. A. (1997). Stigma and mental illness: A review and critique. Journal of Mental Health, 6(4), s. 345-354, DOI: 10.1080/09638239718671.

4. CBOS (2012). Komunikat badań “Stosunek do osób chorych psychicznie”, https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_147_12.PDF.