Czym jest odporność psychiczna?

Czas na refleksję nad własnymi wartościami i tym, czy żyjemy zgodnie z nimi, jest właśnie teraz. Bo teraz możemy jeszcze coś zmienić.

Wydarzenia ostatniego okresu pokazały, że zdecydowanie warto wzmacniać swoją odporność psychiczną. Koronawirus, choć zdawał się wpływać tylko na nasze zdrowie, jednak był dla niej trudnym sprawdzianem. Czym zatem jest odporność psychiczna? Dlaczego i jak warto o nią dbać i co na nią wpływa?

To przede wszystkim cecha osobowości odpowiedzialna za to, jak dany człowiek radzi sobie z zewnętrzną presją, różnymi stresorami i nowymi wyzwaniami niezależnie od okoliczności, w jakich się w danej chwili znajduje. Koncepcja odporności psychicznej wiąże się z innymi, zyskującymi w dzisiejszych czasach na znaczeniu, pojęciami oraz konstruktami, takimi jak np. rezyliencja, psychologia pozytywna, twardość psychiczna czy nastawienie. Wszystkie one wykorzystywane są powszechnie w edukacji, biznesie, usługach społecznych oraz sporcie.

Twórcami i prekursorami wciąż rozwijającej się koncepcji odporności psychicznej, mieszczącej się w obrębie psychologii stosowanej są m.in. Peter Clough, Keith Earl oraz Doug Strycharczyk. Swoją teorię oparli oni na przejrzystym i prostym w zrozumieniu Modelu 4C. Samo określenie „odporność psychiczna” (ang. mental toughness) pojawiło się w literaturze psychologicznej już w 1982 roku. Użył go James E. Loehr w kontekście poprawy wyników wśród sportowców zawodowych, z którymi ściśle współpracował przez dziesiątki lat. Wskazał on na cztery główne wyróżniki „odporności sportowej”, a są nimi:

• elastyczność emocjonalna,
• reaktywność emocjonalna,
• prężność emocjonalna,
• siła emocjonalna.

Na ich podstawie stworzył „Kwestionariusz Wydajności Psychicznej” (ang. Psychological Performance Inventory). Również inni naukowcy (m.in. J. Williams, V. Krane) zainteresowali się problemem odporności psychicznej w kontekście sportu, jednak nigdy, do czasu pracy Clougha, Earla i Strycharczyka, koncepcja ta nie zyskała szerszego, stricte naukowego wymiaru, popartego licznymi i długotrwałymi badaniami.

Model 4C, czyli solidne filary

Według pomysłu Clougha, Earla oraz Strycharczyka ogólna odporność psychiczna opiera się na:

• wyzwaniu (ang. challenge),
• pewności siebie (ang. confidence),
• zaangażowaniu (ang. commitment),
• kontroli/poczuciu wpływu (ang. control).

To właśnie percypowanie nowych wyzwań jako potencjalnych szans na odniesienie sukcesu (wyzwanie), wiara we własne siły i możliwości (pewność siebie), wytrwałość w dążeniu do wyznaczonego celu (zaangażowanie) oraz poczucie realnego wpływu na swoje życie (kontrola) stanowią cztery filary (cztery razy C) ogólnej odporności psychicznej.

Dzięki tak skonstruowanemu modelowi badacze mogli stworzyć wyspecjalizowany kwestionariusz MTQ48 (ang. Mental Toughness Questionare), pozwalający skutecznie mierzyć odporność psychiczną u poszczególnych osób.

Profesor Clough i doktor Earl po prawie dekadzie wielopoziomowych badań, w 2002 roku oddali do użytku swój innowacyjny kwestionariusz MTQ48. Miał on dać odpowiedzi na kluczowe pytania ujęte w modelu ogólnej odporności psychicznej. Przede wszystkim jednoznacznie określa on, dlaczego niektóre osoby z łatwością radzą sobie z nieustanną, zewnętrzną presją, nowymi wyzwaniami czy z szeregiem różnorakich stresorów, a inne nie. Miał również szczegółowo zmierzyć słabe i mocne strony psychiki badanych oraz wskazać, czy da się wydatnie poprawić odporność psychiczną u tych osób.

Początkowo kwestionariusz skierowany był do ludzi związanych ze światem biznesu, jednak bardzo szybko okazało się, że może pomóc on w praktycznie każdym sektorze życia codziennego, a więc w edukacji, doskonaleniu zawodowym, sporcie, służbie zdrowia czy opiece socjalnej. Test psychometryczny MTQ48 składa się z czterdziestu ośmiu pytań opartych na Modelu 4C i jest osiągalny w wielu wariantach. Cechują go:

• przystępność,
• przyjazny sposób użytkowania,
• szybkość (jego rezultaty są niemal natychmiastowe),
• rzetelność i trafność (mierzy dokładnie to, do czego został stworzony, a uzyskane w nim wyniki są uznawane przez najważniejsze czasopisma naukowe),
• normatywność (rezultat danej jednostki porównywany jest z wynikami grupy normatywnej).

Co za tym idzie wykorzystywany jest do różnorakich diagnoz czy specjalistycznych badań i pomaga w zwiększeniu naszej codziennej wydajności, poprawie dobrostanu oraz w stymulowaniu pozytywnych zachowań.

Dlaczego warto dbać o odporność psychiczną?

Jak wynika z badań Clougha, Earla i Strycharczyka, osoby cechujące się dużą odpornością psychiczną, działając pod presją czasu, efektywniej realizują powierzone im zadania. Potrafią również lepiej ten czas zaplanować. Ponadto łatwiej nawiązują relacje międzyludzkie, gdyż doskonale zarządzają swoimi emocjami: umieją i nie wstydzą się tych emocji wyrażać. Są samozdyscyplinowane, zaangażowane oraz konsekwentne w działaniu.

Odznacza je tolerancja dla odmienności oraz życiowy optymizm. Oczywiście osoby te nie są wolne od problemów i trosk dnia codziennego. Jednak po porażkach i życiowych perturbacjach dużo szybciej odzyskują równowagę psychiczną. Zamiast trwać w sidłach danego problemu, starają się go przeanalizować, a w przypadku braku konstruktywnych rozwiązań akceptują niepowodzenie i ruszają dalej.

Taka postawa pozwala im osiągać np. większe sukcesy zawodowe. Warto zaznaczyć, że posiadanie wysokiej odporności psychicznej nie jest bynajmniej synonimem szczęścia. Jednak odpowiednie zadbanie o ten aspekt naszej osobowości może przyczynić się do wzrostu poczucia sensu życia, komfortu emocjonalnego, czy tzw. spokoju ducha.

Szczególnie w świetle najnowszego raportu sporządzonego przez Mindgram – platformę wsparcia psychologicznego i rozwoju dla pracowników, troska o odporność psychiczną wśród Polaków wydaje się kwestią priorytetową. Badania obrazują, że 23 proc. rodzimych pracowników zmieniło pracę w ciągu ostatnich sześciu miesięcy, a 58 proc. poszukuje obecnie nowego miejsca zatrudnienia. Dodatkowo co drugi pracodawca przyznaje, że wywiera zbyt dużą presję na swoich podwładnych.

Jak to zrobić?

Początkiem każdej pozytywnej zmiany powinna być akceptacja własnych braków, wad czy słabości. Nie inaczej jest w przypadku pracy nad wzmocnieniem odporności psychicznej. Warto więc:

zadbać o poprawę relacji z otaczającymi nas ludźmi i poszukać chociaż jednej osoby, z którą będziemy mogli otwarcie porozmawiać o naszych obawach i problemach,
zatroszczyć się o somatyczną sferę egzystencji jak: regularne posiłki, godziny pracy oraz sen,
mądrze zaplanować aktywność fizyczną.

Poprawa ogólnej odporności psychicznej to proces długotrwały i wymagający.

Niski jej poziom nie jest wcale słabością i nie wynika np. z wad charakteru, a jest efektem dużej wrażliwości, która potrafi być często twórcza i współczująca. Próbując podnieść swoją odporność psychiczną, nie warto unikać profesjonalnej pomocy psychologicznej.

Źródła:
D. Strycharczyk, P. Clough, Odporność psychiczna. Strategie i narzędzia rozwoju, Sopot 2017.
C. Berndt, Tajemnica odporności psychicznej. Jak uodpornić się na stres, depresję i wypalenie zawodowe, Kraków 2015.
Powrót do biur: nowe oczekiwania pracowników, Raport Mindgram.